Bloed stamcel transplantatie is een radicale maar zeer effectieve therapie voor multiple sclerose. Een studie onder leiding van de Universiteit van Zürich heeft nu in detail onderzocht hoe de behandeling de auto immuunziekte in bedwang houdt en hoe het immuunsysteem daarna regenereert. Een beter begrip van deze mechanismen zou de behandelingsaanpak, die momenteel in slechts enkele landen is goedgekeurd, moeten helpen om een bredere acceptatie te krijgen.
Elke dag krijgt één persoon in Zwitserland de diagnose multiple sclerose. MS is een auto-immuunziekte waarbij het eigen immuunsysteem van het lichaam de myeline schede van de zenuwcellen in de hersenen en het ruggenmerg aanvalt. De ziekte leidt onder meer tot verlamming, pijn en blijvende vermoeidheid. Gelukkig zijn er de afgelopen decennia grote vorderingen gemaakt in therapieën. Een onderzoek door de afdeling Neuroimmunologie en MS-onderzoek van de Universiteit van Zürich (UZH) en de afdeling Medische Oncologie en Hematologie van het Universitair Ziekenhuis Zürich (USZ) heeft nu duidelijk gemaakt waarom de meest effectieve momenteel beschikbare therapie – een stamceltransplantatie – zo goed werkt.
Het uitroeien van ongewenste immuuncellen
“80 procent van de patiënten blijft ziektevrij op lange termijn of zelfs voor altijd na een autologe hematopoietische stamcel transplantatie”, zegt de onlangs gepensioneerde professor Roland Martin, onderzoeksleider en slotauteur. De behandeling is vooral geschikt voor jongere mensen met agressieve vormen van de ziekte. Dankzij de hoge effectiviteit van de behandeling en het nu lage sterftecijfer kreeg de afdeling van Martin vier jaar geleden samen met de USZ-kliniek toestemming om de therapie toe te dienen. Het is de enige kliniek in Zwitserland die is goedgekeurd voor deze behandeling.
Tijdens de behandeling vernietigen verschillende chemo therapieën het immuunsysteem van de patiënt volledig – inclusief de subset van T-cellen die per ongeluk hun eigen zenuwstelsel aanvallen. De patiënten krijgen vervolgens een transplantatie van hun eigen bloed stamcellen, die vóór de chemotherapie zijn geoogst. Het lichaam gebruikt deze cellen om een volledig nieuw immuunsysteem op te bouwen zonder auto reactieve cellen.
Systematische analyse van immuuncellen.
“Eerdere studies hebben de basiswerking van de methode aangetoond, maar veel belangrijke details en vragen bleven open”, zegt Martin. Enkele onduidelijke aspecten waren wat er precies gebeurt nadat de immuuncellen zijn geëlimineerd, of één van hen de chemotherapie overleeft en of de auto reactieve cellen echt niet terugkeren.
In de onlangs gepubliceerde studie onderzocht het team van Martin deze vragen voor het eerst systematisch door de immuuncellen te analyseren van 27 MS-patiënten die in Zürich stamceltherapie kregen. De analyse werd gedaan voor, tijdens en tot twee jaar na de behandeling. Hierdoor konden de onderzoekers volgen hoe snel de verschillende soorten immuuncellen regenereerden.
Succesvolle reset van het immuunsysteem.
Verrassend genoeg kwamen de cellen die bekend staan als geheugen-T-cellen, die ervoor zorgen dat het lichaam ziekteverwekkers onthoudt en snel kunnen reageren in geval van een nieuwe infectie, onmiddellijk na de transplantatie weer tevoorschijn. Nadere analyse toonde aan dat deze cellen niet opnieuw gevormd waren, maar de chemo therapie hadden overleefd. Deze overblijfselen van het oorspronkelijke immuunsysteem vormen echter geen risico voor een terugkeer van MS: “Ze zijn vooraf beschadigd door de chemotherapie en kunnen daarom geen auto-immuunreactie meer veroorzaken”, legt Martin uit.
In de maanden en jaren na de transplantatie maakt het lichaam geleidelijk de verschillende soorten immuuncellen opnieuw aan. De thymusklier speelt een belangrijke rol in dit proces. Hier gaan de T-cellen als het ware naar school en leren ze vreemde structuren, zoals virussen, te onderscheiden van die van het lichaam. “Volwassenen hebben nog maar heel weinig functionerend weefsel in de thymus”, zegt Martin. “Maar na een transplantatie lijkt het orgaan zijn functie te hervatten en zorgt het voor de creatie van een volledig nieuw repertoire van T-cellen die duidelijk geen MS veroorzaken of ervoor zorgen dat het terugkeert.”
Verdere studies nodig voor bredere goedkeuring.
Deze bevindingen hebben de onderzoekers in staat gesteld te begrijpen waarom stamcel transplantaties meestal zo succesvol zijn. Maar helaas, zegt Martin, is de behandeling in veel landen niet goedgekeurd, omdat fase III-onderzoeken ontbreken. “Fase III-onderzoeken kosten enkele honderden miljoenen euro’s, en farmaceutische bedrijven zijn alleen bereid om ze uit te voeren als ze er later geld aan verdienen.” Bij stamceltherapie is dat niet het geval, omdat de gebruikte medicijnen niet langer octrooi rechtelijk beschermd zijn.
“Ik ben dan ook heel blij dat we erin geslaagd zijn om de goedkeuring voor de behandeling te krijgen van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid en dat de zorgverzekeraars de kosten dekken”, zegt Martin. In het verleden moesten veel MS-patiënten uit Zwitserland naar Moskou, Israël of Mexico reizen om transplantaties te ondergaan.
Vertaling: Andre Teirlinck